Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu kısa dikkat süresi, aşırı hareketlilik ve dürtüleri kontrol edememe olarak tanımlanan bir bozukluktur. Günümüzde çocuk ve ergen psikiyatrisi bölümlerine yapılan başvuruların büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. Tedavi edilmediği taktirde çocuğun akademik başarısını ve sosyal ilişkilerini olumsuz etkilemektedir.
Dünya genelinde çocukların %5-7’sı yetişkinlerin ise %3.5 i kadarın da DEHB görülmekte. Bu hastalık çocukların okul başarısını düşürdüğü gibi davranışlarındaki dikkatsizlikler ve hataları ailelerinde ve çevrelerinde şiddet görmelerine sebep olabilir. Bu da çocuğun gelişimini kötü etkiler. DEHB’nin üç tipi vardır;
1-Dikkat eksikliğinin belirgin olduğu tip
2-Aşırı hareketlilik ve dürtüselliğin belirgin olduğu tip
3-Her ikisinin birlikte görüldüğü kombine tip
Amerikan Psikiyatri Derneğinin düzenlediği tanı kitabı Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM 5)’a göre belirtiler iki ana kategoride toplanıyor: Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite.
Dikkat eksikliği belirtileri:
- Detaylara dikkat etmez, sürekli hata yapar.
- Dikkatini korumada sıkıntı yaşar.
- Dinlemez görünür.
- Verilen komutları izlemede güçlük çeker.
- Organizasyon sorunu yaşar.
- Yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz.
- Eşyalarını kaybeder.
- Dikkati kolayca dağılır.
- Günlük işlerini unutur.
Hiparaktivite belirtileri:
- Durduğu yerde duramaz; elleri, ayakları kıpır kıpırdır.
- Uzun süre oturmada sıkıntı yaşar.
- Çocukken koşar ya da tırmanır, yetişkinken yerinde duramaz.
- Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar.
- Motor takılmış gibi veya düz duvara tırmanırcasına hareketlidir.
- Çok konuşur.
- Karşıdaki kişi sorusunu bitirmeden cevabı yapıştırır.
- Bekleme gerektiren ya da sırayla yapılan işlerde sıkıntı yaşar.
- Başkalarının sözünü keser.
Bu kriterleri açacak olursak;
Yerinde duramama, kıpır kıpır olma, motor varmışçasına hareketli olma gibi ifadeler DEHB’yi tanımlamada en çok kullanılan tabirlerdir. DEHB’li çocuklar yerinde oturmakta zorlanır, durağanlık gerektiren işleri yapmaktan kaçınırlar.
Uyarılma eşikleri düşük olduğundan dışsal uyarıcılara hemen karşılık verirler. Bu sebeple dikkat sürelerini uzun süre koruyamazlar. Bir konuya odaklanmada yaşadıkları güçlük, verilen görevi tamamlayamama ve ödevlerde basit hatalar yapmaya sebep olur.
Günlük yaşamlarında unutkandırlar. Bu sebeple okul araç ve gereçlerini sık sık kaybederler. Herhangi bir görev ve çalışma sırasındaki bilgileri zihinlerinde tutmakta zorlanırlar. Bu durum karşılaşılan olaylardan sonuç çıkarma, öngörü ve hazırlık gibi amaca uygun davranış geliştirmeyi engeller.
Organize olmakta zorlanırlar. Çalışmalarını plansız ve düzensiz bir biçimde yapar, tamamlanmamış bir etkinlikten diğerine sıklıkla geçerler. Söylenenleri duymuyor ya da dinlemiyor gibi görünürler.
Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınırlar. Bu durum en çok ev ödevlerini yaparken ve yazı yazarken ortaya çıkar. Ödev esnasında etrafıyla ilgilenir, sık sık eşyalarını düşürür, önündeki nesnelerle oynar, sandalyede oturmakta güçlük çeker ve yazı yazarken daha çabuk yorulurlar.
DEHB olan çocuklarda oto-kontrol dediğimiz kendi davranışlarını kontrol becerilerinde aksaklıklar meydana gelir. Bu çocuklar sırasını beklemekte, araya girmeden konuşan kişiyi dinlemekte diğer bir tabirle isteklerini ertelemekte zorlanırlar.
Öğretmenler bu çocukların sınıf içerisinde sık sık ayağa kalkmalarından, konuşmalarını kontrol edemediklerinden ve sürekli sağa sola laf yetiştirdiklerinden yakınırlar.
Aşırı hareketlilik ve dürtüsellik yani bir davranışın sonucunu düşünmeden hareket etme eğilimleri yüzünden sık sık tehlikeli durumların içine girebilir, yaşıtlarına oranla daha fazla fiziksel yaralanma yaşayabilirler.
Sınıf içerisinde sürekli eleştiri ve uyarı aldıklarından öğretmenleri ve akranları tarafından etiketlenirler. Oyun kurallarına uyma konusunda yaşadıkları güçlükler sebebiyle dışlanır ve sosyal olarak yalnızlaşabilirler. Bu durum çocukta düşük benlik algısına ve buna bağlı olarak içe kapanmaya neden olabilir. Bazı çocuklarda ise öfkeye bağlı saldırganlık ve karşıt gelme gibi davranışlara zemin hazırlar.
Yukarıdaki semptomlar DEHB tanısı koydurabileceği gibi, unutmamak gerekir ki depresyon, anksiyete gibi hastalıklar da DEHB semptomlarıyla ortaya çıkabilir. DEHB tanısını koymak için hasta da bu gibi hastalıkların olmadığından emin olmak gerekmektedir. Doğru tedaviyi uygulama adına bu ayrımın uzman bir kişi tarafından yapılması önemlidir.
DEHB nedenleri:
Genetik, gebelik sırasında sigara ya da alkol kullanımı, genç yaşlarda kurşun zehirlenmesine maruz kalmak, düşük doğum ağırlığı, beyin hasarlarının DHEB ile ilişkili olduğu gösterilmiş. Bunun dışında henüz bilinmeyen nedenleri de olabilir. Erkeklerde görülme oranı kızlara göre daha sıktır. Kız çocuklarda daha çok dikkatsizlik olarak kendini gösterirken erkeklerde dürtü kontrol bozukluğu şeklinde ortaya çıkar.
DEHB tedavisi:
Günümüzde DEHB’ i tamamen iyileştirmek mümkün değildir fakat semptomları iyileştirilip, kişinin hayattaki fonksiyonlarını arttırmak mümkündür. DEHB tedavisi çoğunlukla ilaç tedavisi, ailenin ve hastanın eğitimi ve terapiden oluşur.
- İlaç tedavisi:
İlaçlar DEHB hastalarının odaklanma, çalışma ve öğrenme kapasitelerini arttırabilir. DEHB tedavisinde ilk seçenek ilaçlar amfetamin, metilfenidat, dekstroamfetamin ve lisdexamfetamine gibi uyarıcılardır(stimulants). Bu ilaçlar beyinde dopamin seviyesini arttırarak etki gösterirler. Dopamin düşünmede ve dikkatte çok önemli bir rol oynar.
DEHB’te odaklanmayı sağlayan, konsantrasyonu iyileştiren diğer bir ilaç grubu atomoxetine ve guanfacine gibi non-stimulantlar(uyarıcı olmayan) ilaçlardır. Bu ilaçların etkisinin başlaması daha uzun sürebilir fakat stimulantların yan etkilerinden sakınmak için iyi birer tercih olabilirler.
Bazı eski antidepresanlar beyinde norepinefrin ve dopamin arttırdıkları için konsantrasyonu arttırırlar. Bu ilaçlar da DEHB’ te kullanılabilir. Daha önce dediğimiz gibi depresyon ve anksiyete de dikkat eksikliği semptomlarına sebep olabileceği için bazen DEHB semptomları olduğunu gördüğünüz çocuğunuzu doktorlar anksiyete veya depresyon ilaçları ile tedavi edebilirler.
- Terapi:
DEHB tedavisinde birçok terapi çeşidi tek başına denenmesine rağmen bunların başarılı olduğu gösterilememiştir. Ancak tedaviye terapiyi eklemek hastanın ve ailenin günlük zorluklarla baş etmelerine yardımcı olabilir. Aile ve öğretmenler eğitilerek çocukların daha organize olmasına yardımcı olmaları sağlanabilir. Unuttukları şeyleri yargılamadan hatırlatma; çocuklar kurallara uyduklarında övme ve ödül verme gibi konularda eğitilebilirler. Terapist yetişkin DEHB hastalarına nasıl daha organize olabileceğini, karmaşık görevleri hastanın kafasını karıştırmayacak daha basit parçalara ayırmasında hastaya rehberlik edebilir.
Aileye pozitif davranışları ödüllendirme gibi yeni ebeveynliklik becerileri eğitimi verilebilir. DEHB’li hastalar ailelerin streslerini arttıracakları için bu ailelere stresle baş etme yöntemleri gösterilebilir. Böylece çocuğun davranışlarına soğukkanlılıkla yaklaşmaları kolaylaşır.
Aile destek grupları; DEHB’li çocukları olan ailelerin bir araya gelip tecrübelerini ve endişelerini paylaştıkları gruplardır. Grup üyeleri birbirlerine destek olurlar.
İlerleyen günlerde çocukların davranışlarını düzenlemek adına ailelerin kullanabilecekleri dokümanları sitemizden yayınlayacağız.
